Onderduikers bij de familie Los (1940-1945)

De tweede wereldoorlog ligt ver achter ons. We zijn inmiddels allemaal van "na" de oorlog. Laten we dat zo houden.

Maar er is een generatie die de tweede wereldoorlog heel bewust heeft meegemaakt. De meesten leven niet meer, maar ze hebben ons wel verhalen verteld.

Een van de verhalen is van de familie Los, dat is het gezin waarin oma Jonker (Jeb Los) woonde.

Hieronder een verhaal was we daarover ontvingen:

 ONDERDUIKERS BIJ KLOAS EN TIEMPIE LOS AAN DE HORSTWEG

interview met Janny de Bock-Los, Emmeloord

Een gesprekje van Linda Polderman en Jo Steenstra met Janny Los en haar man Jan de Bock op de Open Monumentendag 2014 in Kuinre resulteerde in een vervolg bij hen thuis in Emmeloord. Er doken bij Janny en Jan, beiden 81, veel vrolijke verhalen op, de afspraak was dat het vooral zou moeten gaan over onderduikersverhalen; angstige èn ook – ongewild – amusante. Klaas Los (1899-1966) en Tiementje Duiven (1899-1976) trouwden in 1926 en kregen drie dochters: An (Antje, 1927), Jeppie (Jebbigje, 1931), Janny (Jansje, 1933). “Kloas en Tiempie” dreven een kruidenierswinkel in Paasloo, Horstweg 3 (huidige nummering). Klaas ventte ook. De ene dag “bosschopp’n op’eur’n”, waarbij hij een vast rijtje opsomde: moet er nog suiker wezen, vermicelli, lucifers. De andere dag bezorgde hij de boodschappen met de kruidenierswagen. Dit type dichte houten wagen, met paard ervoor, was ook in gebruik bij bakkers en bij zijn broer Hendrik Los, die een kruidenierszaak dreef aan de Paasloërweg, hoek Oosterpaasloërweg. In de oorlogsjaren hebben er bij de familie Los veel onderduikers gezeten. zoals verzetsman Jan Tuut, schuilnaam Joop van Wijk, en bakker Van Eeken uit de Woldstraat in Steenwijk. Van veel onderduikers hadden de dochters in huize Los geen weet; de mannen kwamen ’s avonds laat, brachten de nacht door in de huiskamer en vertrokken ’s morgens vroeg.

Uiltje Bergsma in 1943
Wel zestien weken lang zaten hier ondergedoken Uiltje Bergsma (1888-1959), korpschef gemeentepolitie Steenwijk, en zijn vrouw Sietske Klaver (1891-???). In het boek Stad en Wold 1 staat veel vermeld over Uiltje Bergsma, bijnaam “De Koning”, want hij gold als streng doch rechtvaardig, maar duldde geen tegenspraak. Juni 1943 werd Bergsma ontslagen door de Duitsers en overgeplaatst naar Zwolle. Zijn verzoek om uitstel in verband met hartklachten van zijn vrouw werd genegeerd. Wegens vermeende onbetrouwbaarheid werd hij 
voor straf overgeplaatst naar Arnhem. “Hij dook echter meteen onder bij de familie Van der Heide in Nijensleek” (p. 286). Dit is niet juist. Toen voor de Bergsma’s het verblijf bij de familie Los in Paasloo onhoudbaar werd, kamen zij via de ondergrondse terecht bij de familie Van der Heide in Nijensleek. Dat hoorde de familie Los pas na de oorlog. Zoon Chris van der Heide (geboren 1924) kreeg toen verkering met An. Zij hadden elkaar wel veel eerder gezien, Chris had in Steenwijk op de Ambachtsschool gezeten en An op de ULO. Veel scholieren gingen in de lunchpauze naar melksalon Joustra in de Oosterstraat. Destijds zag An hem – letterlijk – wel zitten, hij haar niet, die giebel. Nadat Chris’ oudste broer Jan door de Duitsers was gearresteerd in november
1943, zat Chris tot het eind van de oorlog ondergedoken in Vorden.

Spanning en ontspanning
Aan het pand aan de Horstweg zat een stookhok vast. Vanuit huis is een doorgang gemaakt, zodat bij onraad de onderduikers via het stookhok konden ontsnappen.
Mede om de tijd te doden, speelde Uiltje Bergsma met jongste dochter Janny Los ’s avonds het molenspel, hier beter bekend als pito. Spelbord tussenin op het orgelbankje, een oliedrijvertje voor de schaarse verlichting. De Bergsma’s leerden de meisjes ook met mes en vork eten. De avondklok ging in om 20.00 uur. Als het donker genoeg werd, mochten Bergsma en zijn vrouw zich graag even vertreden. Nou even, liefst de route Horstweg, Binnenweg en via Steenwijkerweg terug. De familie Los stond dan doodsangsten uit.
Eens kwamen er zes Landwachters, aangevoerd door de gevreesde NSB’er Bouwe Vaartjes, geweer op de rug. Klaas Los kwam net thuis van het venten, 
Tiempie bleef “gewoon” doen: zakken (dialect: kladden) suiker en meel afwegen in de winkel; bestellingen klaarmaken, nietwaar. Vrouw Bergsma zat in een
slaapkamer almaar haar haar te kammen – viel kennelijk niet op, want zij werd niet naar haar naam gevraagd. Klaas was de smalle maar diepe tuin in gerend
en helemaal aan het eind in een greppel gaan liggen. In het portaal hingen worsten van de huisslacht te drogen aan latten tegen de zolder. De Landwachters
raakten met hun geweren de worsten, hebben die nooit opgemerkt. Uiltje Bergsma rookte graag een pijp. Met brandende pijp en al dook hij in de
schuur de kruidenierswagen in, bovenop nog gereedstaande boodschappen. De Landwachters rukten aan de wagen, maar die had Klaas nog op slot kunnen
doen. Ach, ’t was maar een ventwagen, dus de Landwachters taaiden af. Ondertussen zat Bergsma in de piepzak. De rook van de pijp kon hem verraden.
Dus drukte hij zijn duim in de brandende pijpekop…
Eens kwam meester Lubberts op de thee. Taeke Lubberts, onderwijzer in Oldemarkt, zat zelf volop in het verzet. Hij en zijn vrouw Ymie hebben zeer veel
onderduikers verborgen gehouden of doorgesluisd (De Silehammer 21/1, 23v.) Hij had wel gehoord van onderduikers bij de bevriende familie Los, maar dat
geloofde hij niet, nooit iets van gemerkt – en van elkaar wist men zoiets doorgaans niet; hoe minder er weet van hadden, des te beter. Door het zijraam was te zien of er iemand aankwam, dan konden de onderduikers zich nog tijdig verstoppen. In de kamer was een bedstee verbouwd tot inloopkast, waarin ook een driehoekig stoeltje stond. Gauw, daar komt meester
Lubberts aan; de Bergsma’s de kast in. Meester Lubberts bleef lang plakken. Tiempie pakte de koekjestrommel uit de kast, zag daar Bergsma zitten met zijn
vrouw op schoot. Bergsma trok Tiempie even aan haar rok, zij moest een beetje lachen – dat giebelen hadden de dochters niet van een vreemde – maar
meester Lubberts had niets gemerkt.

De familie Los, vlnk Tiementje Jeppie, Janny Klaas en Antje.

Uitje Bergsma

De ventwagen van Klaas Los